Hoe zorg je voor een veilige infrastructuur? En welke voorzieningen moet je hebben om die te realiseren? ‘Sociale veiligheid en integriteit zijn nu extra actueel, kijk maar naar de kwesties die spelen in de media en in de politiek,’ vertelt Maat. ‘Zo’n integriteitskwestie heeft hoe dan ook consequenties. Hoe zorg je er nu voor dat in zo’n situatie alle rechten worden gerespecteerd en rekening wordt gehouden met de uiteenlopende belangen? Meldingen als interne diefstal en fraude zijn relatief concreet en daardoor ‘makkelijker’ te onderzoeken. Het wordt complexer als we het hebben over ongewenste omgangsvormen. Die komen nu steeds meer naar buiten, en dat is spannend voor iedereen: de melder, degene die iets met de melding moet doen en natuurlijk de beschuldigde.’

Meer horen over integraal samenwerken?

Johri Maat en Marjolein van Dijk vertellen meer over integriteit en signaalvaardigheid tijdens hun deelsessie op de Dag van de Integriteit 2023: zie jij wat er speelt? De sessie is interactief van aard: samen met de deelnemers worden uitdagingen besproken in de basis op orde krijgen om een sociaal veilige en integere werkomgeving te bevorderen. Let op: vol = vol. Meld je direct aan

Geen vrienden worden met gedetineerden

Elke organisatie heeft zijn eigen kenmerken en daarbij horende integriteitsrisico’s. Een uitvoeringsorganisatie met veel publiekscontacten en afhankelijkheidsrelaties met individuen is echt anders dan een beleidsorganisatie zoals een ministerie. Dit kan betekenen dat de normen wat strenger zijn en dat er ook strenger wordt gehandhaafd. Dat zie je ook als er incidenten in het nieuws komen bij organisaties die vaak wat ‘spannender’ zijn, zoals de politie, defensie en de DJI. ‘Bedenk dat in dit soort organisaties vaker wordt gewerkt onder lastige omstandigheden, die voor veel mensen een ver-van-mijn-bed-show zijn. Gekscherend zeg ik wel eens dat er extra struikeldraden zijn. Een van de grootste kwetsbaarheden binnen de DJI is het spanningsveld van wat wij noemen afstand-nabijheid. Medewerkers en gedetineerden hebben in het algemeen regelmatig contact met elkaar, dat hoort bij een humane detentie, de bijdrage aan de resocialisatie en de monitoring hoe het gaat, ook vanuit veiligheidsperspectief. Maar dat contact mag niet te nauw worden, daar zit ook de uitdaging. Af en toe een praatje maken met een gedetineerde hoort erbij, maar je moet niet zo close zijn dat je vrienden wordt. Dan word je kwetsbaar om iets ‘te regelen’, zoals het binnenbrengen van contrabande (verboden waar zoals wapens, drugs en mobiele telefoons, red.), privileges in de arbeid en recreatie of het doorsluizen van informatie. Die balans tussen zorgen voor een menselijke behandeling en toch afstand houden is lastig.’

Minileefgemeenschap met regels over veiligheid

Zo’n inrichting is een minileefgemeenschap, legt Maat uit, maar wel eentje waar je met andere vraagstukken te maken krijgt dan buiten de muur, in de normale maatschappij. ‘Gedetineerden mogen vaak zelf koken en sommigen zijn daar echt goed in. Dan ruikt het heerlijk op de afdeling. Stel nu dat je als medewerker wat krijgt aangeboden. Dan mag je daar niet op in gaan. De voeding is voor de gedetineerden en er zitten ook wat veiligheidsaspecten aan. Maar wat nu als de gedetineerde zo trots is op zijn eerste quiche? In sommige culturen is het afslaan van eten eigenlijk ook een belediging, dus hoe ga je hiermee om? En waar in gevangenissen apart wordt gegeten, is dit in tbs-klinieken en jeugdinrichtingen net weer anders. Goed uitleggen is dus van belang.’

Nu is een hapje mee-eten op het eerste oog misschien relatief onschuldig. Anders wordt het als het gaat om (seksuele) relaties tussen medewerkers en de justitiabelen. Een aantal voorvallen zijn in de media aan bod gekomen. ‘In zo’n minigemeenschap kunnen tussen medewerkers en justitiabelen welgemeende gevoelens van verliefdheid ontstaan, dat is niet anders dan op de normale werkvloer. Maar het is uit den boze om daar gehoor aan te geven. Medewerkers moeten dit melden, zodat een van beiden kan worden overgeplaatst, voordat het misgaat.’ Maat legt uit dat de afhankelijkheidsrelatie essentieel is, die werkt beide kanten op. Justitiabelen zijn afhankelijk van de medewerkers en hebben recht op een veilige detentie, dus ook vrijwaring van seksueel misbruik. Maar ook medewerkers worden kwetsbaar als er een (seksuele) relatie is (geweest), ze zijn chantabel. Niet voor niets is ‘ontucht met misbruik van gezag’ – dus iemand in een afhankelijkheidsrelatie – strafbaar gesteld in artikel 249 van het Wetboek van Strafrecht. Maat: ‘Bij zo’n misdrijf volgt dus altijd aangifte, maar dan is het kwaad al geschied. Het is vooral van belang dat het niet zover komt, dat collega’s elkaar aanspreken op gedrag, al bij de eerste signalen dat te close met elkaar wordt omgegaan. Maar ook de werkgever moet maatregelen nemen, zoals voldoende toezicht, zorgen dat medewerkers zich niet geremd voelen om zo’n kwetsbare situatie te melden en het onderwerp agenderen onder medewerkers en leidinggevenden.’

Een duidelijke infrastructuur voor sociale veiligheid

Het veilig kunnen melden van een integriteitsschending gaat niet vanzelf, daar is volgens Maat een degelijke infrastructuur voor nodig: duidelijke regels – bijvoorbeeld in een gedragscode – die ook geregeld met elkaar worden besproken, ook binnen het MT. Maat: ‘Ik noem dat het operationaliseren en internaliseren van de gedragscode. Zo’n gedragscode is vaak nog wat algemeen. Die van het Rijk geldt voor ruim 130.000 ambtenaren en dan zijn de extern ingehuurde medewerker die zich hier ook aan moet houden nog niet eens meegerekend. Maar wat betekenen de regels voor onze eigen werkzaamheden? Hoe worden die echt gedragen en niet slechts van bovenaf opgelegd? Daarom heeft de DJI in aanvulling op de Gedragscode Integriteit Rijk nog een Gedragscode DJI.’

Verder is een heldere meldprocedure van belang, waarbij duidelijk is wie de vertrouwenspersoon en de integriteitsfunctionaris zijn. Extern ingehuurde medewerkers moeten een integriteitsverklaring tekenen, ambtenaren moeten de eed of belofte afleggen. De tekst hiervan is in januari 2023 opnieuw vastgesteld, in begrijpelijker taal en met meer nadruk op het werken voor de publieke zaak. ‘Binnen de DJI wordt van de eed- en belofteceremonie werk gemaakt, maar het bespreken hiervan moet niet tot dit moment worden beperkt. Ook het functioneringsgesprek en het werkoverleg zijn natuurlijke momenten, bijvoorbeeld om incidenten binnen of buiten de eigen organisatie te bespreken: Zou dit bij ons ook kunnen gebeuren?’

Veilig melden gaat natuurlijk ook over de melder, daarmee is het in de verschillende affaires niet altijd goed afgelopen. Het beeld van de melder die de organisatie uiteindelijk verlaat en in een caravan eindigt dringt zich snel op. Maat is hier heel duidelijk over: ‘De melder die te goeder trouw is moet áltijd worden beschermd tegen benadeling, ook als achteraf blijkt dat de kwestie toch anders in elkaar zit. De nieuwe wetgeving levert hiervoor meer waarborgen, maar het moet vooral goed tussen de oren komen. Een melder is geen ‘snitch’, geen nestbevuiler, maar draagt juist bij aan de morele hygiëne van de organisatie.’ Maar belangrijk is ook de rehabilitatie van de beschuldigde, als blijkt dat beschuldiging onterecht was, zegt Maat: ‘De feiten kunnen soms anders blijken te zijn dan aanvankelijk vermoed. En helaas komt het ook voor dat willens en wetens een valse melding wordt gedaan, ook daar moet rekening mee worden gehouden en ook tegen worden opgetreden.’

Integriteit is iets van ons samen

‘Als medewerker en leidinggevende heb je een verantwoordelijkheid om elkaar serieus te nemen. Iemand die iets meldt heeft daar bijna altijd al een tijdje mee rondgelopen en vaak ook slapeloze nachten van gehad. Sta als leidinggevende open voor een melding, ook als die niet gelegen komt en dat is bijna altijd het geval. Zorg er vervolgens voor dat zo’n melding door de juiste functionarissen wordt opgepakt. Ga niet zelf wat aanrommelen. Onpartijdig onderzoek, met hoor en wederhoor en een deugdelijke rapportage zijn essentieel. Maar ook proportionaliteit in de opvolging van zo’n melding. Een intern onderzoek is een stevig instrument, soms is een andere aanpak ook mogelijk zoals een coachingsgesprek of mediation. Maar dan moet je er wel in een vroeg stadium bij zijn en moeten mensen ook bereid zijn om wat mee te bewegen.’ Integriteit is iets van ons samen, benadrukt Maat.

Normenkader en opleiding onderzoekers

‘Ten onrechte beschuldigd worden is vreselijk, en iets naars meemaken en niet geloofd worden is ook vreselijk. Ik weet niet of het één erger is dan het ander,’ zegt Maat. Daarom is goed onderzoek zo belangrijk. In 2020 is binnen de Rijksoverheid een normenkader vastgesteld voor goed intern onderzoek, de Baseline Intern Persoonsgericht Onderzoek bij een integriteits- of beveiligingsincident, kortweg BIPO. Het is een openbaar stuk en via internet makkelijk te vinden. Maat is trots op de BIPO. ‘Natuurlijk is het niet perfect, maar een gezamenlijk kader is een prestatie. Ook organisaties buiten de Rijksdienst kunnen de BIPO ter inspiratie gebruiken. Omdat inzichten over goed onderzoek zich ontwikkelen en ook wet- en regelgeving wijzigen is het van belang dat de BIPO wordt onderhouden. We gaan de BIPO volgend jaar weer herzien en beter stroomlijnen en moderniseren.’

Maat benadrukt dat het opleiden van onderzoekers ook van belang is. Afgelopen jaar hebben een aantal interne onderzoeksbureaus binnen de Rijksoverheid, waaronder die van Financiën, Buitenlandse Zaken, Rijkswaterstaat en de DJI, een cursus georganiseerd over seksuele intimidatie en het onderzoeken hiervan. ‘Dit was een mooie samenwerking met de Politieacademie. Ik vind het gaaf als we zo kunnen samenwerken om daar meer kennis en handvatten in te krijgen.’

Zorgen over ontwikkelingen

Maar Maat maakt zich ook zorgen over maatschappelijke ontwikkelingen. ‘De polarisering en radicalisering werken ook door in het integriteitsveld. Dit wordt nog eens versterkt door een technologische ontwikkeling zoals sociale media, dat een vliegwieleffect creëert. Vaak wordt gezegd dat de grens van wat acceptabel is wordt bepaald door de ontvanger, daar kan ik voor een deel in meegaan, maar het begrip ‘ongewenste omgangsvorm’ mag geen volledig open norm zijn. Een domme opmerking kwam vroeger niet verder dan de kleedkamer of de borreltafel, maar gaat nu letterlijk de wereld over. Hetzelfde geldt voor integriteit. Als je dit begrip te breed oprekt en zaken ten onrechte tot integriteitskwesties rekent, krijg je ‘integritisme’. Daarmee krijgt ook het begrip integriteit dan een negatieve connotatie.’

‘Ik hoop dat mensen nog onhandig mogen zijn in de sociale omgangsvormen, zonder dat het gelijk tot een klachtprocedure of een intern onderzoek leidt. Mensen maken fouten, maar dat maakt hen niet gelijk tot een fout mens. Het lastige is dat je nog zoveel maatregelen kunt nemen, zowel preventief als reactief, maar integriteitsschendingen zijn nooit helemaal te voorkomen, ze zullen altijd blijven bestaan. Het is een Bijbelse waarheid: de geest is wel gewillig, maar het vlees is zwak. Dat is nu niet anders dan tweeduizend jaar geleden.’

Meer informatie over Johri Maat

Johri Maat is directeur van het Bureau Integriteit van de Dienst Justitiële Inrichtingen (BI DJI). Het BI DJI verricht onpartijdig onderzoek naar vermoedens van integriteitsschendingen binnen de DJI en andere organisatieonderdelen binnen en buiten het ministerie van Justitie en Veiligheid. Maat is als jurist en bestuurskundige gespecialiseerd in integriteit en veiligheid. Hij is voorzitter van de Kring van Integriteitscoördinatoren publieke sector. Daarnaast is hij als buitenpromovendus verbonden aan het onderzoekcentrum voor Staat en Recht van de Radboud Universiteit in Nijmegen.