Blog Martin Sommer
Het CAOP organiseerde woensdag 14 oktober de webinar Op weg naar de verkiezingen: werken in een nieuwe politieke werkelijkheid. In de lange lijst van thema’s voor deze CAOP-webinar bleef mijn oog hangen op het onderwerp ‘herwaardering van de overheid’. In onze kring, dat wil zeggen die van jou en van mij, is die gedachte gemeengoed. We leven in neoliberale tijden, gekenmerkt door doorgeschoten individualisme en winner takes it all. Die onevenwichtigheid moet worden rechtgetrokken en wel door de overheid. Tot de VVD aan toe wil men meer overheid, je mag het ook een sterkere overheid noemen.
Relatie overheid met burger
Is dat het probleem? Dat is nog zo helder niet. Tegelijk komt uit veel peilingen als overheersend sentiment: de overheid trekt zich van mij niks aan. Allerlei segmenten staan op het Malieveld – boeren, taxichauffeurs, BLM-aanhangers, onderwijzers, Willem Engel. Ogenschijnlijk willen ze allemaal wat anders. Ja, meer geld, die wens delen ze. En bij een fors deel van de boze burgerij is zeker ook een motief om daar te gaan staan schreeuwen: jullie luisteren niet naar ons!
Ambtenarij versus samenleving
Dan krijgt de roep om herwaardering van de overheid een andere klank. Ruw gezegd komt het hierop neer. Het idee van neoliberalisme is de oude klassenstrijd in een nieuw jasje. Er is intussen een nieuwe klassenstrijd ontbrandt: die tussen de ambtenarij en de rest van de samenleving. Het gaat er niet zozeer om dat wij teveel ambtenaren hebben – ofschoon de 40% belastinginkomsten voor de ambtenarij best veel geld is. Maar dat is niet mijn punt.
Ontmaskeren van overheid en bevolking
Het gaat om een gedeelde mentaliteit, een ethiek, opvattingen maar ook onuitgesproken noties van hoe de dingen horen te lopen. Die vind je bij de ambtenarij in strikte zin, maar ook bij een ruime meerderheid van de politiek, waaruit niet volgt dat dat ook de meerderheid van de bevolking is. Dan in de traditionele media, de rechterlijke macht, de ngo’s. Bij elkaar een machtsblok van heb ik jou daar. Gelijkheid voor de wet is uiteraard de norm. Daar komt een vaag soort humanisme bij, van verplichtingen ten opzichte van de mensheid. En een can do-mentaliteit, het moet wel gebeuren, er is veel beleid nodig, en tegenspraak is weinig gewenst. Populisme wil de overheid als oplichtersbende ontmaskeren. In de ambtenarensamenleving is de neiging de omgekeerde, dat wil zeggen de bevolking wil nog wel eens worden ontmaskerd door de overheid.
Voorbeeld ontmaskering: kernenergie
Ik geef een paar voorbeelden. Twee weken geleden had de Volkskrant een artikel over kernenergie, aangezien daarover in de politiek weer wordt gesproken. Eigenlijk hoefde daarover niet te worden gesproken, want in het ambtelijk complex waarover wij het hier hebben, is de eensgezindheid groot. Kernenergie, nee bedankt. Dit blijkt ook uit de zogenaamde RES-sen, de energieregio’s die per 1 oktober klimaatneutrale energievoorstellen moesten doen om ‘Parijs te halen’. 25 regio’s, zonder vertegenwoordigend orgaan, met weliswaar veel inspraak maar die over het algemeen nergens toe leidt. De uitkomst ligt immers vast. Onthullend was de uitspraak van minister Wiebes toen het hele spel over de klimaatneutrale megawattten begon: dit is geen politiek, alleen invulling en uitvoering. Marcel Boogers, hoogleraar regionaal bestuur, karakteriseerde de gang van zaken als ambtenaren-zelfbestuur. Men vindt het niet storend dat het aan tegenspraak ontbreekt. Terwijl klimaat toch een van de meest omstreden politieke kwesties is.
Voorbeeld ontmaskering: kinderopvangtoeslag
Tweede voorbeeld, de Belastingdienst en het schandaal van de kinderopvangtoeslag. Pieter Omtzigt kon het lange tijd niet geloven, ik al helemaal niet. Er was een heel stelsel van wantrouwen op poten gezet. Bij de geringste verdenking moest de uitkering worden stopgezet, ook als dat wettelijk helemaal niet mocht. Tot de Raad van State kreeg deze gang van zaken lange tijd steun, en zelfs de onderzoekscommissie van Piet Hein Donner – die wel sprak van institutionele vooringenomenheid – pakte de Belastingdienst met zijden handschoenen aan. Hoe kon het gebeuren? Het begon met een royale uitkering. Daarna wilde de ambtenarij laten zien, aanvankelijk gesteund door pers en politiek, dat er strenge regels zijn, ook als het de burgerij niet zint. Enerzijds sentimentaliteit en meegevoel, anderzijds een opvallende hardheid. Want de wet is de wet, zoals ze in Frankrijk zeggen. Zelfs als de wet ervoor moet worden overtreden.
Voorbeeld ontmaskering: racisme
Derde voorbeeld. Racisme. De ambtenaren van de Belastingdienst werd verweten dat ze een racistisch vooroordeel hadden. Ik kan het me nauwelijks voorstellen. Racisme is het ergste wat er is en onze overheid is zich daarvan tot de laatste vezel bewust. Binnen het ambtelijk-maatschappelijk complex leeft daarentegen het idee dat Nederland doordrenkt is van racisme. De vorige ombudsman sprak op televisie over het diepgaande racisme, de premier had het over systemisch racisme. Alle overheidsinstellingen, bibliotheken, scholen, het leger, de brandweer, musea, schouwburgen, stadhuizen, maar ook trendvolgers als kranten, omroepen, en zeker ook vrijwilligersorganisaties, vakbonden, mensenrechtengroepen, milieuclubs, allemaal zijn ze tegen racisme en tegelijk moet het in de samenleving wel heel erg gesteld zijn als dit prioriteit nummer één is.
Herwaardering overheid: terecht of niet?
Hoe erg het is met dat racisme, dat is lastig vast te stellen. Wat je er wel van kunt zeggen, is dat het maatschappelijk vertrouwen er niet op vooruit gaat. Hier hebben we een overheid die de eigen bevolking ontmaskert. Koppige burgers willen maar niet van het gas af, zijn potentiële fraudeurs, en in meerderheid racisten. Ik zou niet durven zeggen dat wij een overheid hebben die het liefst een nieuw volk zou bestellen. Maar herwaardering is wel op zijn plaats – als herwaardering betekent bezinning op de eigen rol.
Webinar Op weg naar de verkiezingen: werken in een nieuwe politieke werkelijkheid
Martin Sommer is één van de studiogasten tijdens de eerste webinar van de nieuwe reeks Op weg naar de verkiezingen: werken in een nieuwe politieke werkelijkheid. Schrijf je in.